تقابل گفتمانی در موسیقی قرن سوم: بر اساس کتاب الملاهی و اسمائها من قبل الموسیقی


این مقاله در فصلنامه  ی علمی-پژوهشیِ دانشگاه هنر (نامه ی هنرهای نمایشی و موسیقی- بهار 1401- سال دوازدهم- شماره ی 18 منتشر شده است.

برای مطالعه بیشتر کلیک کنید.

 عنوان مقاله:

تقابل گفتمانی در موسیقی قرن سوم: بر اساس کتاب الملاهی و اسمائها من قبل الموسیقی

نویسندگان:

احسان ذبیحی فر، سید شاهین محسنی

چکیده

قرن‌سوم هجری زمانه‌ای است که تمدن اسلامی دچار تغییرات زیادی شده و گفتمان‌های متفاوتی در زمینه‌ی دانش و فرهنگ شکل گرفته است. این دوره ابتدای شکل‌گیری موسیقیِ نظری و غلبه‌ی گفتمان فلسفی- ریاضیاتی در موسیقی بوده است که توسط فیلسوفان و منطق‌دانان و ریاضی‌دانانی ایجاد شد که اغلب علومِ با پیشینه‌ی یونانی را آموخته بودند. کتاب الملاهی و اسمائها من قبل الموسیقی ازجمله آثاری است که نه‌تنها شواهدی دال بر وجود تقابل گفتمانی درباره موسیقی در آن یافت می‌شود بلکه به‌دلیل همین تقابل، تألیف شده است و تنها با درنظر گرفتن وجود گفتمان‌های متفاوت در موسیقی و تقابل میان آن‌ها است که تألیف این کتاب و نحوه‌ی بیان مطالب در آن معنادار می‌شود. این رساله اثر ارزشمند مفضل بن‌سلمه، عالم لغت و نحو و محدث قرن‌سوم است و ازجمله‌ی قدیمی‌ترین آثار موسیقایی است که گزارشی از سنت شفاهی مرتبط با قبل‌ازاسلام و قرون اولیه‌ی پس‌ازاسلام را در خود دارد که منبع بسیاری از آثار بعد خود قرارگرفته است. ابن‌سلمه سعی دارد سنتی را که به آن تعلق دارد در برابر پدیده‌ی جدیدی که موسیقی نام دارد محافظت کند؛ بنابراین همان نکاتی را برجسته می‌کند که دلیل اختلاف است: ازجمله منشأ اسطوره‌ای برای سازها؛ پیشینه‌ی قومی برای انواع ساز و ذکر تغییر نام آن‌ها در طول زمان؛ توضیح اصطلاحات قدیمی و تأکید بر همبستگی موسیقی و شعر و آداب و مناسبت‌های اجتماعی. درحقیقت این کتاب شاهدی است بر وجود یک تقابل فرهنگی و جدال بر سر هویت موسیقایی. این مقاله با شرح کتاب و توضیح اصطلاحات آن و همین‌طور توصیفی مختصرِ انواع گفتمان‌ها، ویژگی‌های هرکدام، و بحث درباره وجود تقابل گفتمانی، قصد دارد نشان دهد این کتاب و آثار مشابهی که در سنت ما وجود دارد، باید در دل گفتمان شفاهی خوانش شوند و برحسب بنیادهای فرهنگی متفاوت از گفتمان ریاضیاتی- فلسفی تفسیر شوند. چراکه با یکپارچه دیدن تاریخ فرهنگی موسیقی بسیاری از متون ابتدایی معناداری خود را ازدست می‌دهند.

کلیدواژه‌ها:

موسیقی، تاریخ موسیقی، کتاب الملاهی، غنا، تقابل گفتمانی