«کمانچه در تعداد زيادی از رسالات و نسخ خطی فارسی موسیقی چه متقدمين و چه متاخرين نام برده شده است. با توجه به اين كه عنوان كمانچه در «مجمل الحكمه» (ترجمه ي فارسي اجمالی/ اخوان الصفا مربوط به قرن چهارم ه.ق/10 م) و نيز «اشجار و اثمار» (تاليف 686 ه.ق/ 1288 م) از علاء الدين عليشاه بن محمد بن قاسم الخوارزمی البخاری آمده است، اين ساز قدمت زيادی دارد.»
(محمدتقی مسعوديه – سازهای ايران)
«ابن فقیه نخستین کسی است که در اوایل سده ی سوم هجری در آثار خود از کلمه و ساز کمانچه نام می برد و می گوید این ساز در نواحی مصر و سند مورد استفاده بسیار بوده است .»
(مهدی فروغ – مجله ی موسیقی شماره 9- اردیبهشت 1336)
«اما کمانچه و آن از آلات مجروره است وبعضی کاسه ی آن را از پوست جوز هندی سازند و بر آن موی كشند و بعضی کاسه ی آن را از چوب تراشند و بر آن از ابریشم بندند و البته بر روی آن پوستی کشند که آن پوست دل گاو باشد و آن را با کمانه در عمل آورند .»
(عبدالقادر بن غيبی الحافظ المراغی- مقاصدالالحان)
به هر حال، اقوال مختلفی از پيشينه ی كمانچه وجود دارد، به طوری كه مسعوديه در كتاب “سازهای ايران” می نويسد: «در رساله ی موسيقی از حاجی حسين ظهيری اصفهانی و اسرار چهارم سيوم در دانش فن موسيقی قيچك و كمانچه ساز واحدی به شمار آمده است.» البته در نوشته های معاصرين نيز به نوعي مشابهِ چنين مطالبی يافت می شود؛ روح الله خالقی در جلد اول “سرگذشت موسیقی ایران”، کمانچه را تکامل یافته ی رباب مینامد: «ساز اخیر (رباب) که اول دو سیم داشته و بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شده و با کمانه به صدا درآمده و همان است که ما امروز کمانچه می گوییم.» و در همین جا اضافه میکند:« از دوره ی صفویه به بعد کمانچه یکی از ارکان موسیقی ایران به شمار آمده است.»ساسان سپنتا درکتاب “چشم انداز موسیقی ایران ” نام کمانچه را درکنار سازهای دیگر، ازقبیل عود، تنبور، چنگ ، قانون ، نی ، طبل و … آورده است که در نقاشی های قدیمی ایرانی آمده اند. وی در جایی دیگر مینویسد : «سابقه ی کمانچه به دوران باستان میرسد. در تابلوی نقاشی تالار چهل ستون اصفهان که از دوره ی صفویه بجای مانده است، یکی از نوازندگان هنگام نواختن این ساز مشاهده میشود.کمانچه درقدیم سه سیم داشته است و پس از ورود ویلن به ایران از اروپا که در دوره ی مظفر الدین شاه اتفاق افتاد سیم چهارمی به آن افزوده اند.»
صراحی به معنایِ “جام می” که شکل آن بنا به ذوق و سلیقه یِ سازنده طراحی و ساخته می شود، در امتداد خراطی شده ی دسته، در بالاترین قسمت ساز – بالای جعبه گوشی ها – قرار گرفته است
در پایین صراحی و بالای شیطانک قرار دارد که محل قرار گرفتن گوشی های ساز است. جنس این قسمت از جنس دسته ی ساز است و اندازه و ابعاد آن بستگی به عرض و قطر دسته دارد. در دو طرف آن 8 سوراخ – در هر طرف 4 سوراخ – وجود دارد كه چهار گوشیِ ساز در آن ها قرار گرفته اند.
چهار قطعه ی چوبی هستند به شكل استوانه هایی توپُر كه در امتداد هر يك، سَریِ پهن به شكل خاصی برای قرار گرفتن در دست نوازنده طراحی شده است. بخش استوانه ای شكلِ گوشی ها از یک طرف وارد جعبه ی گوشی ها شده و به طرف دیگر آن متصل شده است. هر سيم نيز به دور هر گوشی در داخل جعبه گوشی ها پیچیده شده و نوازنده كشش سيم ها را به وسيله ی گوشی ها تنظيم می كند. جنس گوشی ها معمولاً از چوب گردو است كه البته می تواند از هر چوب محکم دیگری نيز باشد
قطعه ای است از جنس استخوان و يا چوبی سخت و محکم مثل شمشاد، گردو یا آبنوس که حد فاصل بین دسته و جعبه ی گوشیها قرار گرفته است. وترها (سیم ها) براي خروج از جعبه ی گوشی ها از روی شیارهای ظریفی كه بر روی شیطانک ايجاد شده عبور کرده، به روی دسته هدايت می شوند.
دسته به صورت استوانه ای توپُر از جنس چوب گردو (يا هر چوب محکم دیگر) و به شکل مخروطی وارونه (نه چندان محسوس) خراطی شده است. در بعضی از كمانچه ها برای روی دسته (زير سيم ها) از استخوان يا چوب های محکم تزئینی مثل عناب، آبنوس، فوفل و غيره كار می شود. دسته فاقد دستان بندی است و نوازنده با دست چپ دسته ی ساز را گرفته و بر روی وترها (سيم ها) انگشت گذاری می کند. طول دسته معمولاً بین 5/29 تا 31 سانتی متر و قطر آن در بالای دسته بین 33 تا 5/33 ميلی متر و در پایینِ آن 29 تا 30 میلی متر است.
قطعه چوبی است که دو قسمت اصلیِ ساز یعنی دسته و کاسه را به یکدیگر متصل می کند. در مورد اندازه شکلِ بیخ دسته بین سازندگان مختلف، متفاوت عمل می شود. نقش این قسمت در حفظ و تثبیت مقاومت و زاویه ی دسته نسبت به کاسه دارای اهمیت است.
کاسه ي طنينیِ کمانچه، كُره ای شكل و توخالي است كه از کنار هم قرار دادن تَرکه های خم شده ساخته شده است. جنس، تعداد، اندازه و قطر تركه ها بسته به الگوی سازنده یِ ساز متغير است كه در معمول ترين شكل آن می تواند از جنس چوب توت و بین 12 تا 14 ترکه باشد. در سطح بالايیِ كاسه، دهانه ای باز وجود دارد كه بر روي آن پوست كشيده می شود. كمانچه هايی نيز ساخته می شوند كه كاسه یِ آن ها تركه ای نيست و اصطلاحاً “يك تكه” است. در برخي از سازها نيز سطح بيرونیِ كاسه ها با قطعاتی از صدف يا استخوان تزئين می شود.
پوست كه بر روی دهانه یِ کاسه کشیده می شود و خرک بر روی آن قرار می گیرد از جنس پوستِ عمل آمده یِ چهارپايان ازجمله بز و بره است. قبلاً از پوست دل گاو که اصطلاحآ ” در دل ” گفته می شود استفاده میکردند، اما امروزه عموماً از پوست ” بره تو دلی ” استفاده می شود. جنس، ضخامت و کشش پوست ارتباط مستقیم با صدای ساز دارد.
خرک، پلی از جنس چوب است که در نیم دایره یِ بالاییِ دهانه یِ کاسه و کمی مایل یا کج با دو پايه ي كوچكِ خود بر روی پوست قرار گرفته است و سیم ها که از یک طرف به گوشی ها و از طرف دیگر به سیم گیر متصلند، بر روی آن قرار می گیرند. ابعاد و اندازه های خرك، اعم از طول، عرض و ارتفاع آن در سازهای مختلف با توجه به سایر قسمتهای آن ها متفاوت است.
كمانچه دارای چهار سيم است که به فواصل مختلفی نسبت به هم کوک می شوند؛ گاهی به فاصله های چهارم، گاهی به فاصله های پنجم و انواع نسبت های دیگری ازاین قبیل. وترهاییِ كه امروزه در كمانچه مورد استفاده قرار می گيرند از جنس فلز هستند كه ابتدا و انتهای آن ها نخ پیچ شده و در انتهای آن ها شكلی “قلاب مانند” برای وصل به سیم گیر ایجاد شده است علي رغم جنس و كيفيت مطلوب ترِ سیم های ویلن نسبت به سيم هاي موجودِ كمانچه از آنجا كه اندازه یِ آن ها برای کمانچه کوتاه است به طور عام مورد استفاده قرار نمی گیرند؛ اگرچه اخيراً سیم های ویلن نيز با تمهيداتی بر روی کمانچه قابل استفاده شده اند.
در انتهای پائینیِ ساز در زیر کاسه و بر روی پایه، سیم گیری فلزی قرار دارد که سیم ها به وسیله ی قلاب های انتهایشان به آنها وصل شده اند. سیم گیرها در کمانچه های امروزی در انتهای پیچ های مکانیکی به نام ” تاندون ” قرار دارند که نوازنده به کمک این پیچ ها می تواند کشش سیم را در محدوده های كوچك تر (معمولاً تا یک پرده) تنظیم کند. این تاندون ها دقیقاً همان است که در ویلن وجود دارد .
پایه یِ ساز را می توان به دو قسمت تقسیم کرد؛ قسمت درونی و قسمت بیرونی . قسمت درونی از جنس فلز ( معمولاً برنج ) در داخل کاسه قرار گرفته است که یک طرف آن به دسته فرو رفته و طرف دیگر، از پایینِ کاسه بیرون آمده و سیم گیر و تاندون ها به آن متصل اند. به طور طبيعی اين بخش از پايه قابل رويت نيست. اما بخش بیرونی پایه همان ميله یِ فلزی است كه در پايين ساز ديده می شود و به پایه یِ درونی متصل است. اين پايه به وسیله یِ پیچی که در پائین کاسه (بر روی پایه ی درونی) قرار دارد كه می تواند توسط نوازنده، کوتاه و بلند شود. اندازه یِ آن نیز بین 10 تا 12 سانتیمتر است. در هنگام نواختن، ساز حول محورِ پايه می چرخد.
واژه یِ آرشه با متداول شدنِ ويلن در ايران به جایِ كمان يا كمانه معمول شده است. آرشه تشکیل شده از یک چوب نازک استوانه ای شکل به بلندی حدوداً 60 تا 65 سانتیمتر، موی آرشه، که از دم اسب تهیه می شود و بند آرشه كه معمولاً تسمه ای از جنس چرم است و انگشتان دست راستِ نوازنده برای تنظیم کشش موی آرشه در آن قرار می گيرد. به منظور ايجاد صدای حاصل از کشیدن آرشه بر روی سیم ها، از صمغی بنام ” کُلیفن ” استفاده می شود.